Anastassiadis-Symeonidis, A. (2016). Suffixation and the expression of time and space in Modern Greek. Lingue e Linguaggio XV.1, 59–84.

Booij, G. (2010). Construction morphology. Oxford: Oxford University Press.

Γιαννουλοπούλου, Γ. (2022). Η παρουσία των οριακών μορφημάτων στη λεξικογραφία της νέας ελληνικής. Στο Μ. Κατσογιάννου & Α. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη,  Λεξικογραφία και μορφολογία - Η θέση της μορφολογίας στα λεξικά της νέας ελληνικής (σσ. 75–93). Αθήνα: Πατάκης,.

Charitonidis, Ch. (2011). Making verbs happen: Interviews on Greek verb endings. München: Lincom Europa.

Corbin, D. (1987). Morphologie dérivationnelle et structuration du lexique (2 vols.). Tübingen: Max Niemeyer Verlag.

Efthymiou, A. (2015). Modern Greek parasynthetic verbs: A hierarchical relationship between prefixes and suffixes. In. S. Manova (Ed.), Affix ordering across languages and frameworks (pp. 82–107). N. York: Oxford University Press.

Leech, G., & Svartvik,  J. (2002). A communicative grammar of English. London: Longman-Pearson Education.

Lieber, R. (2004). Morphology and lexical semantics. Cambridge: Cambridge University Press.

Martinet, A. (1960). Eléments de linguistique générale. Paris: Armand Collin.

Ralli, A. (2004). Stem-based versus word-based morphological configurations: The case of Modern Greek preverbs. Lingue e Linguaggio, 2, 241–275.

Štekauer, P. (1998). An onomasiological theory of word-formation. Amsterdan/Philadelphia: John Benjamins.

Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη
Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης
ansym@lit.auth.gr

Παρόλο που μεγάλο τμήμα του λεξιλογίου της νέας ελληνικής (ΝΕ) αποτελεί προϊόν του συστήματος κατασκευής επιθηματοποιημένων λέξεων, απουσιάζει μια συνολική μελέτη η οποία να προκρίνει την ταυτόχρονη μελέτη της μορφής και της σημασίας από σημασιοκεντρική αλλά ιδίως από ονομασιοκεντρική άποψη. Λ.χ. η κατηγορία του ΧΡΟΝΟΥ εκφράζεται με περισσότερα του ενός επιθήματα, λ.χ. πασχαλ-ινός, πασχαλ-ιάτικος, πασχάλ-ιος, που κατασκευάζουν μη συνώνυμα επίθετα. Συνεπώς με βάση σημασιοκεντρικές μελέτες των επιθημάτων προκρίνεται η ονομασιοκεντρική εξέταση, δηλ. με εννοιολογικές κατηγορίες που προκύπτουν από την εμπειρία μας, όπως:

ΤΟΠΟΣ: -ικός, -ικος, -ινός, -ιανός, -άνος, -ιός, -έζος, -(ι)αίος, -ίσιος, -λής, -ιώτης, -ίτης, -άτης, -αΐτης, -άδικο, -άτο,
ΚΤΗΣΗ: -ούχος, -άτος, -ωτός,
ΕΠΙΣΤΗΜΗ: -ία, -ική,
ΘΕΩΡΙΑ και ΟΠΑΔΟΣ: -ισμός, -ιστής,
ΠΕΡΙΕΚΤΙΚΟΤΗΤΑ: -ώνας, -ιέρα, -ιά, -ιάς,
ΠΕΡΙΛΗΠΤΙΚΟΤΗΤΑ: -ωμα, -λό(γ)ι(ο), -ουριά, -μάνι, -θέμι, -λάσι, -αριό,
ΚΑΤΑ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ: -ειδής, -ωπός, -άκι, -ούτσικος, -ουλός, -ιδερός,
ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΣΤΕΡΕΟΤΥΠΑ/ ΠΡΟΣΒΛΗΤΙΚΟΤΗΤΑ: -ίστικος, -ω, -άκιας, -ιάρης, -αριό, -ούλιακας.

Μεταξύ άλλων εξετάζονται η γενική κατανομή αυτών των κατηγοριών (λ.χ. πολλά επιθήματα υπηρετούν την προσβλητικότητα) καθώς και ο βαθμός σημασιολογικής επικάλυψης μεταξύ των επιθηματοποιημένων λέξεων σε σχέση με τη διαθεσιμότητα και την αποδοτικότητα των επιθημάτων. Τα παραδείγματα προέρχονται από μεταγλωσσικά κείμενα (λεξικά, γραμματικές και γλωσσολογικές μελέτες) αλλά και από σώματα κειμένων.

Ονομασιοκεντρικού τύπου προτάσεις έχουν γίνει για τη διδασκαλία της αγγλικής γραμματικής (Leech & Svartvik, 2002), ωστόσο για τη ΝΕ δεν γνωρίζουμε ανάλογη πρόταση ούτε για τη διδασκαλία της γραμματικής ούτε του λεξιλογίου. Συνεπώς πρόκειται για καινοτόμο πρόταση μελέτης του κατασκευαστικού συστήματος επιθηματοποίησης, που στόχο έχει να συνδέσει τη θεωρία με τη γλωσσική χρήση για ουσιαστικά αποτελέσματα στη διδακτική με τη βοήθεια στρατηγικών του λεξιλογίου και της ορθογραφίας της ΝΕ ως Γ1, Γ2 ή γλώσσας πολιτισμικής κληρονομιάς μέσω της ενίσχυσης της μορφολογικής επίγνωσης.

Βιβλιογραφία

Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, A. (2017). Τα επαγγελματικά ουσιαστικά: Ονομασιοκεντρική και σημασιοκεντρική προσέγγιση. Μελέτες για την ελληνική γλώσσα, 37, 69–82.

Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, A., & Φλιάτουρας, A. (2019). Το λόγιο επίπεδο της σύγχρονης Νέας Ελληνικής: Συγχρονικές και διαχρονικές τάσεις. Στο Α. Φλιάτουρας & Ά. Αναστασιάδη- Συμεωνίδη (επιμ.), Από τον οίκο στο σπίτι και τανάπαλιν...Το λόγιο επίπεδο στη σύγχρονη νέα ελληνική: Θεωρία, ιστορία, εφαρμογή (σσ. 15–56). Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη.

Corbin, D. (1987). Morphologie dérivationnelle et structuration du lexique (2 vols.). Tübingen: Max Niemeyer Verlag.

Leech, G., & Svartvik, J. (2002). A communicative grammar of English. London: Longman-Pearson Education.

Štekauer, P. (1998). An onomasiological theory of word-formation. Amsterdan/Philadelphia: John Benjamins.

Αγγελική Ευθυμίου
Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης
aefthym@eled.duth.gr

Τα παραγωγικά προθήματα της νέας ελληνικής εμφανίζουν ποικίλα χαρακτηριστικά, τα οποία δεν έχουν ακόμα μελετηθεί επαρκώς στο σύνολό τους, αν και τα τελευταία χρόνια έχει εκπονηθεί ικανός αριθμός εργασιών για ορισμένα από αυτά (βλ. μεταξύ άλλων Delveroudi & Vassilaki, 1999· Efthymiou et al., 2015· Ralli, 2004· Φωτίου, 1998). Η εργασία αυτή εξετάζει το σύστημα των προθημάτων στην κοινή νεοελληνική υπό το πρίσμα ονομασιοκεντρικών (π.χ. Stekauer, 1998) και σημασιοκεντρικών (π.χ. Corbin, 1987) προσεγγίσεων, εστιάζοντας στη σύνδεση των προθημάτων με ορισμένες εννοιολογικές/ σημασιολογικές κατηγορίες (π.χ. ΤΟΠΙΚΟΣ ΕΝΤΟΠΙΣΜΟΣ: ‘εγγύτητα’, ‘μπροστά από’, ‘πάνω από’, κτλ. ΧΡΟΝΙΚΟΣ ΕΝΤΟΠΙΣΜΟΣ: προτερόχρονο, υστερόχρονο, κτλ. ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ: επίταση, μετριασμός, κτλ. ΑΡΝΗΣΗ: στέρηση, αντιστροφή, κτλ.) και περιβάλλοντα χρήσης (π.χ. επίσημο, ουδέτερο, οικείο ύφος). Ειδικότερα, διερευνώνται α) τα είδη των σημασιολογικών κατηγοριών που δημιουργούνται μέσω προθηματοποίησης (π.χ. άρνηση, αφαίρεση, αντιστροφή, προτερόχρονο, επίταση, κ.ά.) β) η γενική κατανομή αυτών των κατηγοριών στο σύστημα προθηματοποίησης (π.χ. οι κατηγορίες του προτερόχρονου και υστερόχρονου καλύπτονται από λιγότερα προθήματα σε σχέση με την κατηγορία της επίτασης: προ- και μετα- έναντι των κατα-, καρα-, παρα-, υπερ-, κτλ.), γ) ο βαθμός σημασιολογικής επικάλυψης μεταξύ των προθηματοποιημένων λέξεων σε σχέση με τη διαθεσιμότητα και την παραγωγικότητά των προθημάτων (π.χ. υπερθερμαίνω-παραζεσταίνω, εκστομίζω-ξεστομίζω), δ) η συσχέτιση προθημάτων, σημασιολογικών πεδίων και μορφοσυντακτικών κατηγοριών (π.χ. η σύνδεση του επιτατικού παρα- με την κατηγορία του ρήματος), ε) η σχέση σημασιολογικής πολυλειτουργικότητας, παραγωγικότητας και διαφάνειας (π.χ. η σημασιολογική αδιαφάνεια και μειωμένη αποδοτικότητα του εκ- έναντι της αυξημένης διαφάνειας και αποδοτικότητας του υπερ-). Η μελέτη μπορεί να τροφοδοτήσει τη διδακτική της γλώσσας, καθώς η σύνδεση της διαθεσιμότητας και αποδοτικότητας των προθημάτων με συγκεκριμένες σημασιολογικές και γραμματικές κατηγορίες και περιστάσεις επικοινωνίας ευνοεί τη χρήση στρατηγικών που στοχεύουν στη βελτίωση της λεξικής ικανότητας των μαθητών. Το υλικό της έρευνας προέρχεται από το Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής (ΛΚΝ) και το Σώμα Ελληνικών Κειμένων (ΣΕΚ).

Βιβλιογραφία

Αναστασιάδη-Συµεωνίδη, Α. (2008). Το µόρφηµα θεο- στην Ελληνική. Στο Γλώσσης χάριν. Τόµος αφιερωµένος από τον Τοµέα Γλωσσολογίας στον καθηγητή Γ. Μπαµπινιώτη (σσ. 99–113). Αθήνα: Ελληνικά Γράµµατα.

Corbin, D. (1987). Morphologie dérivationnelle et structuration du lexique (2 vols.). Tübingen: Max Niemeyer Verlag.

Delveroudi, R., & Vassilaki, S. (1999). Préfixes d’intensité en grec moderne: para-, kata, poly- et olo-. Στο A. Deschamps & J. Guillemin-Flescher (επιμ.), Les opérations de détermination: quantification/qualification (σσ. 149–167). Paris: Ophrys.

Efthymiou, A., Fragaki, G., & Markos, A. (2015). Exploring the polysemy of the Modern Greek prefix iper-. Morphology, 25(4), 411–438.

ΛΚΝ = Λεξικό της κοινής νέας ελληνικής (1998). Θεσσαλονίκη: Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μ. Τριανταφυλλίδη).

Ralli, A. (2004). Stem-based versus word-based morphological configurations: The case of Modern Greek preverbs. Lingue e Linguaggio, 2004(2), 241–275.

Štekauer, P. (1998). An onomasiological theory of word-formation. Amsterdan/Philadelphia: John Benjamins.

Χαριτίνη Καλλέργη¹, Γεωργία Κατσούδα², Μαγδαληνή Κωνσταντινίδου² & Αναστάσιος Τσαγγαλίδης^1
1Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, ²Ακαδημία Αθηνών
harakallergi@yahoo.gr, katsouda@academyofathens.gr, mkonstantinidou@academyofathens.gr, atsangal@enl.auth.gr

Στο πλαίσιο του αυξανόμενου θεωρητικού ενδιαφέροντος για την εκφραστική μορφολογία και τις διαγλωσσικές πραγματώσεις της (Grandi & Körtvélyessy, 2015· Gutzmann, 2019· Meibauer, 2013· Zwicky & Pullum, 1987 – για την Ελληνική, Γαβριηλίδου, 2013· Ευθυμίου, 2003· Kallergi et al., υπό δημ.), η παρούσα μελέτη εξετάζει ένα σχετικά κοινό μηχανισμό σύνθεσης στη Νέα Ελληνική (ΝΕ) που κωδικοποιεί εκφραστική πληροφορία (πληροφορία δηλ. για τη συναισθηματική κατάσταση ή διάθεση του ομιλητή τη στιγμή της εκφοράς του λόγου). Πρόκειται για τη στρατηγική σχηματισμού σύνθετων λέξεων που προκύπτουν από την αναδίπλωση του θέματος της λέξης-βάσης (γομαρογόμαρο, καθαροκάθαρος, Ελληνοέλληνας). Το παραγωγικό αυτό σχήμα, μια περίπτωση σύνθεσης του τύπου āmreḍita, παρόλο που αναφέρεται από τους Andriotis (1976) και Manolessou & Tsolakidis (2009), δεν έχει μελετηθεί λεπτομερώς στο πλαίσιο της ελληνικής γλωσσολογίας. Με βάση ένα σώμα 150 και πλέον περιπτώσεων που συλλέχθηκαν από προφορικές και γραπτές πηγές, η μελέτη εστιάζει στη μορφολογία και τη σημασιολογία των αναδιπλωτικών συνθέτων (ΑνΣ) της ΝΕ, συνεξετάζοντας πτυχές της διαχρονίας, της προέλευσης και της κατανομής του μηχανισμού, καθώς και τις πιθανές ομοιότητές του με άλλους τύπους αναδίπλωσης στη ΝΕ (όπως η ολική αναδίπλωση λέξεων, Kallergi, 2015). Από την ανάλυση των δεδομένων προκύπτουν τα εξής βασικά συμπεράσματα: (α) Ως προς τη μορφολογία, τα ΑνΣ ανήκουν είτε στον τύπο [θέμα θέμα] είτε στον τύπο [θέμα λέξη], φέρουν έναν τόνο μόνο και κανονικά περιλαμβάνουν το συνδετικό φωνήεν /ο/. Οι περιορισμοί που παρατηρούνται αφορούν τη γραμματική κατηγορία και τον αριθμό των συλλαβών της βάσης (κυρίως έχουμε δισύλλαβα και τρισύλλαβα ουσιαστικά και επίθετα). (β) Ως προς τη σημασιολογία, τα ΑνΣ παρουσιάζουν διττό σημασιολογικό περιεχόμενο, με την έννοια των Potts (2005, 2007) και Gutzmann (2011): η συμβολή τους είναι ταυτόχρονα στο επίπεδο της περιγραφικής σημασίας (επιταση-μεγεθυνση, δηλ. η έννοια ‘απολυτωσ, πληρωσ, εντελωσ’) και της εκφραστικής σημασίας (θετική ή αρνητική διαθεση-σταση/συναισθημα του ομιλητή προς το αντικείμενο αναφοράς), με το είδος και τον βαθμό της εκφραστικότητας να καθορίζονται από τα σημασιολογικά χαρακτηριστικά της βάσης (π.χ. [± εκφραστικά σημαδεμένο]). (γ) Ο εκφραστικός μηχανισμός, που μαρτυρείται περιστασιακά σε προγενέστερα στάδια της Ελληνικής, είναι πιθανό να προέρχεται από μη τυπικές περιπτώσεις καθαρών επαναληπτικών δομών āmreḍita (π.χ., του τύπου του σανσκρ. rāja-rāja ‘Βασιλεύς Βασιλέων’), οι οποίες επίσης προσδίδουν κάποια επιτατική ή μεγεθυντική σημασία. (δ) Παραγωγικότητα με περιορισμούς στην εφαρμογή και ειδικά σημασιολογικά χαρακτηριστικά (συνδυασμός της έννοιας της υπερβολησ με την διάθεση της μειωσησ-απαξιωσησ του σημαινομένου) εμφανίζει ο μηχανισμός και σε ορισμένες ΝΕ διαλέκτους.

Βιβλιογραφία

Andriotis, N. (1976). Die Āmreḍita-Zusammenzetsung im Alt- und Neugriechischen. Αντιχάρισμα στον καθηγητή Ν. Ανδριώτη (σσ. 52–9). Θεσσαλονίκη.

Ευθυμίου, A. (2003). Προθήματα ή πρώτα συνθετικά που δηλώνουν επίταση στη ΝΕ. Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα, 23, 519–28.

Γαβριηλίδου, Ζ. (2013). Όψεις επίτασης στη Νέα Ελληνική. Θεσσαλονίκη: Κυριακίδης.

Grandi, N. & Körtvélyessy, L. (Eds.) (2015). Edinburgh handbook of evaluative morphology. Edinburgh University Press.

Gutzmann, D. (2011). Expressive modifiers and mixed expressives. In O. Bonami & P. Cabredo Hofherr (Eds.), Empirical issues in syntax and semantics (vol. 8, pp. 123–141). Paris: Colloque de Syntaxe et Sematique de Paris.

Gutzmann, D. (2019). The grammar of expressivity. Oxford University Press.

Kallergi, H. (2015). Reduplication at the word level. Berlin: DeGuyter.

Kallergi et al. (υπό δημ.) Expressivity in Modern Greek: Some morphological mechanisms for the expression of emotions. Expressivity in the European Linguistic Sphere. Cambridge University Press.

Manolessou, I. & Tsolakidis, S. (2009). Greek coordinated compounds: Synchrony and diachrony. Patras Working Papers in Linguistics, 1, 23–39.

Meibauer, J. (2013). Expressive compounds in German. Word Structure, 6(1), 21–42.

Potts, Chr. (2005). The logic of conventional implicatures. Oxford University Press.

Potts, Chr. (2007). The expressive dimension. Theoretical Linguistics, 33, 165–197.

Zwicky, A., & Pullum, G. (1987). Plain morphology and expressive morphology. Proceedings of the 13th Annual Meeting of the Berkeley Linguistics Society (pp. 330–340). California: Berkeley Linguistics Society.

Μαρία Μητσιάκη & Νεφέλη Μπόνη
Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης
mmitsiaki@helit.duth.gr, nefeboni@helit.duth.gr

Η κατασκευή των λεξικών μονάδων (λ.μ.) στη ΝΕ προσεγγίζεται συχνά ανοδικά (bottom-up) από τη μορφή στη σημασία. Η ίδια ανοδική προσέγγιση εφαρμόζεται και στις διδακτικές προσεγγίσεις. Οι περισσότερες μελέτες αφορούν το βασικό και γενικό ακαδημαϊκό λεξιλόγιο της ΝΕ, ενώ οι λιγοστές μελέτες που εντοπίζονται για την κατασκευή επιστημονικών όρων είναι θεωρητικές χωρίς παιδαγωγικές επεκτάσεις.

Οι προηγούμενες διαπιστώσεις καταδεικνύουν την ανάγκη θέασης της κατασκευής λ.μ. μέσα από έναν οικολογικό φακό, ώστε η θεωρία να συνομιλεί με τη διδακτική εφαρμογή, η μορφή με την εννοιολογική κατηγορία και τη λεξική σημασία και η γλώσσα με το επιστημονικό περιεχόμενο που επενδύει. Η εργασία κινείται προς αυτή την κατεύθυνση και εξετάζει 50 συχνόχρηστους επιστημονικούς όρους των Φυσικών Επιστημών (ΦΕ) που δηλώνουν ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ από το Εικονογραφημένο Λεξικό Φυσικής για το Σχολείο (www.elefys.gr).

Σε θεωρητικό επίπεδο αξιοποιείται το ονομασιοκεντρικό μοντέλο (Štekauer, 2005), το οποίο ακολουθεί καθοδική (top-down) πορεία στην ανάλυση: από την έννοια στη μορφή και από την εξωγλωσσική πραγματικότητα που επιβάλλει την κατονομασία μιας οντότητας στη γλωσσική υπόσταση της οντότητας μέσω της παραγωγής, λ.χ. τα επιθήματα -ση, -μός, - μα. Ως ονομασιοκεντρική βάση επιλέγεται η κατηγορία ΕΝΕΡΓΕΙΑ (ηλεκτρίζω). Στο ονοματολογικό επίπεδο η ονομασιοκεντρική δομή αποκτά γλωσσική αναπαράσταση πιο συχνά και πρωτοτυπικά με το επίθημα -ση, λ.χ. ηλέκτριση. Η ανάλυση συμβάλλει στην ανάδειξη της σημασιολογικής διαφάνειας που λειτουργεί ως γέφυρα και μπορεί να ενισχύσει τους μαθητές ως προς την οντολογική φύση των εννοιών. Ωστόσο, εντοπίζονται και επιθήματα (-μα, -μός) που σε γλωσσολογικές αναλύσεις φέρουν το σημάδι ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ (ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ) αλλά και κατασκευασμένες λ.μ. σε -ση που στον χώρο των ΦΕ δηλώνουν ΟΥΣΙΑ/ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ, π.χ. χημική ένωση. Για να είναι προβλέψιμη η εννοιολογική κατηγορία κάθε λ.μ. και το εύρος των επιθημάτων που αγκαλιάζει, λαμβάνονται υπόψη τόσο γενικές οντολογίες (Arp et al., 2015) όσο και ειδικότερες οντολογίες των ΦΕ (Chi & Slotta, 1993). Οι περισσότερες οντολογίες αντιμετωπίζουν μια υλική οντότητα (ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ, ΟΥΣΙΑ) ως συνεχή οντότητα που υπάρχει πλήρως για όσο διάστημα υπάρχει, ενώ μια ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ως παροδική οντότητα που συμβαίνει στον χρόνο και έχει χρονικά μέρη. Υπογραμμίζουν, ωστόσο, ότι οι ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΕΣ εξαρτώνται από ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΑ και εξελίσσονται σε διαφορετικά χρονικά σημεία. Σε ένα τέτοιο πλαίσιο αναλύονται λ.μ. όπως χημική ένωση (ΟΥΣΙΑ) και ρεύμα (ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ).

Η προηγούμενη ανάλυση οδηγεί σε μια ονομασιοκεντρική αναπαράσταση των επιστημονικών όρων στο ΕΛεΦυΣ που επιτρέπει τη διατύπωση κατάλληλων ορισμών και διασυνδέει τους όρους με βάση την εννοιολογική/οντολογική τους κατηγορία, ενώ ενισχύει την παιδαγωγική αξιοποίηση του λεξικού σε συνδυαστικές διδακτικές προσεγγίσεις Περιεχομένου και Γλώσσας.

Βιβλιογραφία

Arp, R., Smith, B., & Spear, A. D. (2015). Building ontologies with basic formal ontology. MIT Press.

Chi, M. T., & Slotta, J. D. (1993). The ontological coherence of intuitive physics. Cognition and instruction, 10(2–3), 249–260.

Štekauer, P. (2005). Onomasiological approach to word-formation. In P. Štekauer & R. Lieber (Eds.), Handbook of word-formation (pp. 207–232). The Netherlands: Springer.

Νικόλαος Ντάγκας
Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης
nntagkas@sch.gr

Η παράμετρος της σημασιολογικής διαφάνειας (ΣΔ) αφορά τον βαθμό κατά τον οποίο η μορφολογική δομή και οι σημασίες των συστατικών μορφημάτων μιας κατασκευασμένης λέξης (ΚΛ) συνεισφέρουν στην καθολική σημασία της. Στη σχετική βιβλιογραφία, για την εννοιολόγηση της ΣΔ έχουν χρησιμοποιηθεί ποικίλα κριτήρια, που συλλαμβάνουν διαφορετικές επιμέρους όψεις της έννοιας (λ.χ. συνθετικότητα, προβλεψιμότητα, συνάφεια, επικάλυψη, ομοιότητα, κυριολεκτικότητα· πβ. Schäfer, 2018), χωρίς ωστόσο να αξιοποιείται επαρκώς μια ολοκληρωμένη και συνεκτική θεωρία για τη μορφή και τη σημασία των ΚΛ, με αποτέλεσμα αφενός την πολλαπλότητα αφετέρου τη μονομέρεια των διαθέσιμων ορισμών της ΣΔ. Στην παρούσα ανακοίνωση, προσεγγίζουμε τη ΣΔ στο πλαίσιο της συζευκτικής κατασκευαστικής μορφολογίας, με βάση τη διάκριση ανάμεσα στη μαρτυρημένη, την προβλεπτή και τη συμβατική σημασία των ΚΛ (Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, 1992· Corbin, 1987). Συγκεκριμένα, θεωρούμε ότι η ΣΔ εκφράζει την απόσταση (σύγκλιση/απόκλιση) ανάμεσα στη μαρτυρημένη και την προβλεπτή σημασία της ΚΛ, μεσολαβούσης της συμβατικής σημασίας. Ο προτεινόμενος ορισμός της ΣΔ ελέγχθηκε πειραματικά στα μετονοματικά ρήματα και επίθετα της κοινής νεοελληνικής (παράγωγα με επιθηματοποίηση), με τυπικούς ενήλικες φυσικούς ομιλητές, μέσα από μεταγλωσσικές δοκιμασίες βαθμολόγησης της σημασιολογικής σχέσης μεταξύ παραγώγου–βάσης και χρονομετρικές δοκιμασίες μη-κεκαλυμμένης μορφολογικής προτεραιοποίησης μεταξύ παραγώγου–βάσης. Αφενός, οι μεταγλωσσικές κρίσεις αποτύπωσαν με σαφήνεια τη διαβάθμιση της σχέσης ανάμεσα στη μαρτυρημένη σημασία του παραγώγου και τη σημασία της βάσης, αναδεικνύοντας τρεις τακτικές κατηγορίες ΣΔ: (α) αδιαφανή παράγωγα, π.χ. χωνεύω–χωνί· (β) ημιδιαφανή παράγωγα, π.χ. χαλκεύω–χαλκός· (γ) διαφανή παράγωγα, π.χ. στοχεύω–στόχος. Αφετέρου, τα χρονομετρικά δεδομένα αποκάλυψαν στατιστικά σημαντική και ισοδύναμη προτεραιοποίηση μεταξύ παραγώγου–βάσης για τη σημασιολογικά διαφανή και ημιδιαφανή κατηγορία, αλλά παντελή απουσία προτεραιοποίησης μεταξύ παραγώγου–βάσης για τη σημασιολογικά αδιαφανή κατηγορία, υποδηλώνοντας ότι η μη-κεκαλυμμένη μορφολογική προτεραιοποίηση καθοδηγείται κυρίως από την προβλεπτή σημασία του παραγώγου σε σχέση με τη σημασία της βάσης. Τα πειραματικά αποτελέσματα τεκμηριώνουν τη θεωρητική διάκριση μεταξύ μαρτυρημένης–προβλεπτής–συμβατικής σημασίας της ΚΛ και παρέχουν έρεισμα στον προτεινόμενο ορισμό της ΣΔ, εφόσον μας επιτρέπουν να υποστηρίξουμε ότι η διαβάθμιση της ΣΔ απορρέει από τη σχετική συμβολή της προβλεπτής και της συμβατικής σημασίας στη μαρτυρημένη σημασία της ΚΛ (βλ. Σχήμα 1).


Βιβλιογραφία

Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, Ά. (1992). Η νεοελληνική παραγωγή κατά το μοντέλο της D. Corbin. Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα, 13, 505–526.

Corbin, D. (1987). Morphologie dérivationnelle et structuration du lexique (2 vols.). Tübingen: Max Niemeyer Verlag.

Schäfer, M. (2018). The semantic transparency of English compound nouns. Berlin: Language Science Press.

Ασημάκης Φλιάτουρας
Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης
afliatou@helit.duth.gr

Το λόγιο επίπεδο στη σύγχρονη νέα ελληνική είναι ένα χρηστικό επίπεδο που αφορά το αρχαιοπρεπές επίσημο, δηλαδή ένα κυρίως περιφερειακό υποσύστημα, πραγματολογικά και κοινωνιογλωσσικά προσδιοριζόμενο, ως υπώνυμο του επίσημου/τυπικού επιπέδου με μαρκάρισμα αρχαιοπρέπειας και αποτέλεσμα της σύζευξης της δημώδους γλώσσας με απολιθωματικά στοιχεία της λόγιας παράδοσης και της καθαρεύουσας. Στη συγχρονία το λόγιο διατρέχει όλα τα επίπεδα γλωσσικής ανάλυσης και το λεξιλόγιο και είναι ένα διαβαθμιζόμενο χαρακτηριστικό που διακρίνεται από τρεις πυλώνες λειτουργικότητας/ χρηστικότητας: το αναγκαστικό με διακριτική σημασιολογική λειτουργία, λ.χ. Λευκός Οίκος vs άσπρο σπίτι, το υφολογικό ως αποτέλεσμα στιλιστικής επιλογής, λ.χ. στάλθηκε vs εστάλθη, και το ιδεολογικό ως υπερδιορθωτικός δείκτης νεο-καθαρεουσιανισμού, λ.χ. της Αργυρούς. Διαχρονικά, το λόγιο επίπεδο συχνά συνοδεύτηκε με διαδικασίες σημασιολογικής εξειδίκευσης έναντι των μη λόγιων ανταγωνισμών, λ.χ. πόρτα «κατασκευή» vs θύρα «είσοδος». Ο στόχος της παρούσας εργασίας είναι να φωτίσει με παραδείγματα τη συστηματικότητα και την τυπολογία της σημασιολογικής εξειδίκευσης και διακριτικής λειτουργίας μιας ομάδας λέξεων και δευτερευόντως τεμαχίων κατασκευής λέξεων υπό το πρίσμα της θεωρίας της συναρμογής (exaptation) και της θεωρίας της πρωτοτυπικότητας (prototypicality), σύμφωνα με τις οποίες μορφολεξικοί ανταγωνιστές τείνουν ως πιο περιφερειακά στοιχεία να αναπτύσσουν ιδιαίτερες σημασιολογικές αποχρώσεις και συνδηλώσεις. Συγκεκριμένα, όπως θα αποδειχτεί με πλήθος παραδειγμάτων, τα λόγια στοιχεία συχνά αποκτούν, μεταξύ άλλων, σημασίες μεταφορικές, βελτιωτικές, επιτατικές και επιστημονικές, λ.χ. λευκός «καθαρός, διαυγής, ουδέτερος, ηθικός», ερυθρός «πολιτικός όρος, εθνικός όρος, επιστημονικός όρος» κλπ. Υπό αυτήν την έννοια, αποδεικνύεται ότι τουλάχιστον ένα τμήμα του λογίου τείνει να εδραιώσει συγκεκριμένη θέση στο σημασιολογικό δομικό σύστημα.

Ενδεικτική βιβλιογραφία

Παναγιώτου, Κ., & Φλιάτουρας, Α. (2021). Οι στάσεις προς το λόγιο επίπεδο της Σύγχρονης Κοινής Νεοελληνικής σε διαδικτυακή ομάδα γλωσσικού ενδιαφέροντος: Μία έρευνα πεδίου. Στο Ε. Μότσιου, Ε. Βασιλάκη, Ε. Γκανά, & Α. Κωστούλας (επιμ.), Ιδεολογίες, γλωσσική επικοινωνία και εκπαίδευση (σσ. 98–133). Αθήνα: Gutenberg.

Φλιάτουρας, Α., & Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, Α. (επιμ.) (2019). Το λόγιο επίπεδο στη σύγχρονη νέα ελληνική: Θεωρία, ιστορία, εφαρμογή. Από τον ‘οίκο’ στο ‘σπίτι’ και τανάπαλιν. Αθήνα: Πατάκης.

Fliatouras, A., & Sampanis, K. (2021). (Dis)continuities in the diachrony of the Greek Lexicon: The learned component in the light of a corpus analysis. In Proceedings of Österreichische Akademie der Wissenschaften 2019. Salzburg: University of Salzburg.

Lakoff, G., & Johnson, M. (1980). Metaphors we live by. University of Chicago Press.

Norde, M., & van de Velde, F. (2016). Exaptation and language change (Current issues in linguistic theory 336). Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins.

Vyvyan, E., Bergen, B. K. & Zinken, J. (2007). The cognitive linguistics reader. London: Equinox.