Γιάννης Βελούδης
Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης
|

Η μελέτη της άρνησης κατά την προηγούμενη πεντηκονταετία έχει αναδείξει, και σκοντάψει σε, μια σειρά διαγλωσσικά φαινόμενα που έχουν εξάψει το ενδιαφέρον των γλωσσολόγων. Ανάμεσά τους: η λεγόμενη “ανύψωση” του αρνητικού (neg raising), η αινιγματική ασυμμετρία none και *nall (: σε καμιά από τις γλώσσες του κόσμου δεν απαντά ανάλογη μονολεκτική εκφοράˑ Horn 2012), τα αμφιλεγόμενα ΄Στοιχεία Αρνητικής Πολικότητας’ (Negative Polarity Items), η συγχρονική ενίσχυση των αρνητικών εκφωνημάτων μέσω εμφατικών μηχανισμών (: minimizers, generalizers, maximizers), και η διαχρονική ανανέωση των αρνητικών μορίων (Meillet’s ‘spiral’, Jespersen’s cycle). Η σχετική βιβλιογραφία, συντακτική, σημασιολογική, πραγματολογική, είναι τεράστια. Τη διατρέχει όμως, παρά το πλάτος της, και ένα πάγιο χαρακτηριστικό: αγνοεί συστηματικά το συναίσθημα, και τη συνακόλουθη εκφραστικότητα, του ομιλούντος υποκειμένου. (Κι αυτό είναι περίεργο, αν αναλογιστούμε πόσες φορές χρειάζεται να αρνηθούμε κάτι με έμφαση, κάποτε και με όλη τη δύναμη της ψυχής μας.)

Σε σειρά εργασιών από τα μέσα της προηγούμενης δεκαετίας (Veloudis 2017, 2018, 2019, 2022) έχω υποστηρίξει ότι το εκφραστικό υποκείμενο βρίσκεται πίσω από, και συνδέει μεταξύ τους, τα παραπάνω φαινόμενα. Και ότι είναι απαραίτητο να το φέρουμε στο προσκήνιο, στον βαθμό, τουλάχιστο, που δεν μας αρκεί μια απλή –και όχι πάντα ανέφελη– περιγραφή, αλλά ζητούμε μια βαθύτερη εξήγηση για το φαινόμενο της άρνησης. Ναι, η μοίρα των αρνητικών μορίων είναι πράγματι να ανανεώνονται διαγλωσσικά και διαχρονικά, και μάλιστα η ανανέωσή τους να κόβεται και να ράβεται πάνω στο ίδιο πατρόν. Αλλά γιατί να συμβαίνει κάτι τέτοιο; Και γιατί αυτό το πατρόν να το υιοθετούν και μη συγγενικές μεταξύ τους γλώσσες; Αυτή η κανονικότητα σημαίνει προφανώς κάτι για το φαινόμενο της άρνησης καθαυτό, αλλά τι; Ναι, Στοιχεία Αρνητικής Πολικότητας, π.χ. τα εμφατικά ΚΑΝ, κανΕΝΑΣ, ΤΙποτε, ΠΟΤΕ, κτλ. της Νέας Ελληνικής, νομιμοποιούνται αποκλειστικά σε αρνητικά περιβάλλοντα. Μας αρκεί όμως αυτή η διαπίστωση; Γιατί αυτός ο περιορισμός; Και γιατί μόνο τα μη εμφατικά δίδυμα κανένας, τίποτε, ποτέ, κτλ., της ίδιας σειράς να μπορούν να απαντούν και σε άλλα τροπικά περιβάλλοντα; Τι σημαίνουν όλα αυτά για το φαινόμενο που μας ενδιαφέρει;

Είναι λάθος να αντιμετωπίζουμε το ομιλούν υποκείμενο σαν χρήστη απλώς της άρνησης, και να το παρακάμπτουμε. Το συναισθηματικό-εκφραστικό υποκείμενο, πιο συγκεκριμένα, ζητάει πάνω απ’ όλα να βιώσει την άρνηση μαζί με το ακροατήριό του, εμπλέκοντάς το. Σε πρόσφατη μελέτη (Veloudis 2022) υπέθεσα ότι την πεμπτουσία αυτής της βίωσης πρέπει να την αναζητήσουμε στη φυσική, μη διδασκόμενη, ενστικτώδη έννοια της ‘κλιμάκωσης’ (scalarity): στο πάνω ή στο κάτω, μέχρι και την έσχατη τιμή, στο πλαίσιο μιας λανθάνουσας ολότητας. Στην σημερινή ομιλία θα επανέλθω συμπληρωματικά σε αυτό το θέμα της λανθάνουσας ολότητας. Θα υποστηρίξω ότι το προγλωσσικό, εικονιστικό σχήμα (image schema) ΠΕΡΙΕΧΟΝ παρέχει το πεδίο για τη βίωση της άρνησης. Ειδικότερα, μάλιστα: η αμφίδρομη σχέση ΠΕΡΙΕΧΟΝΤΟΣ-ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ. Μια σχέση με εντυπωσιακές μη γλωσσικές καταβολές που φτάνουν, και θα τις ακολουθήσουμε, μέχρι τα λεγόμενα ‘αρνητικά χέρια’ των προϊστορικών σπηλαίων, δεκάδες χιλιάδες χρόνια πριν. Το συναισθηματικό-εκφραστικό υποκείμενο, θα ισχυριστώ, ζυμώνει διαγλωσσικά αλλά και διαχρονικά την άρνηση με βασικό συστατικό τη σχέση ΠΕΡΙΕΧΟΝΤΟΣ-ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ και μαγιά την υπερβολή. Που έρχεται να φουσκώσει τη ζύμη, έχοντας επίσης βαθιές καταβολές, μέχρι και πέρα από το ανθρώπινο είδος.

Εν ολίγοις, τι είναι αυτό που ενδιάθετα “γνωρίζουν” για την άρνηση τα συναισθηματικά υποκείμενα και υποστηρίζει διαχρονικά και διαγλωσσικά την ομοιόμορφη εκφραστική της ανανέωση; Ποιες είναι οι βαθύτερες, μη γλωσσικές καταβολές αυτής της “γνώσης”; Σε αυτά τα ερωτήματα θα ζητήσω να επικεντρωθούμε, με την ελπίδα ότι η αναλογική πραγμάτευσή τους θα φωτίσει πληρέστερα το φαινόμενο ‘γλωσσική άρνηση’.

Αναφορές

Horn, L. R. 2012. Histoire d’*O: Lexical Pragmatics and the Geometry of Opposition. Στο: J.-Y. Béziau & G. Payette (Eds.), The square of opposition: A general framework for cognition, 393-426. Bern: Peter Lang.

Veloudis, I. 2017. Metaphor and Metonymy as fanciful asymmetry builders. Στο: A. Athanasiadou (Ed.), Studies in figurative Thought and Language, 253-271. Benjamins: Amsterdam/Philadelphia.

Veloudis, I. 2018. Exploiting polar questions for expressive purposes: ‘Queclaratives’ and ‘whimperatives’ in Modern Greek. Lingua 204: 117-133.

Veloudis, I. 2019. Exploiting the Square of Opposition for expressive purposes. Lingua 220: 65-75.

Veloudis, I. 2022. The Natural History of Negation Phenomena. Lingua 271, 103246. https://doi.org/10.1016/j.lingua.2022.103246